De kwaliteit van intieme relaties

Auteur Ramo de Boer (gestalttherapeut)

In deze blog wil ik je meenemen in een reflectie over de functie van aandacht en de invloed ervan op de kwaliteit van onze intieme relaties. Het is een wat langere blog geworden, maar zeker de moeite waard als het onderwerp je interesse heeft! Je zult als je leest zien dat de theorie en praktijk van toepassing is op al onze relaties, sociaal en werk, maar in het bijzonder op onze intieme relaties. Een tijd geleden schreef ik:

“het basisingrediënt van iedere effectieve therapie, coaching en spirituele beoefening is Aandacht. Zonder Aandacht kunnen we ons niet losmaken van de beknellende identificatie met onze ervaringen, gedachten en gevoelens. Zonder Aandacht ontberen we letterlijk overzicht en inzicht.” 

Zeker in onze relaties speelt aandacht, en het tekort eraan, een essentiële rol in de houdbaarheid en kwaliteit ervan. Laten we ons onderzoek waarom dat zo is beginnen bij iets wat we altijd doen en relatief eenvoudig te observeren is: ons gedrag. 

Aandacht voor gedrag
Ieder moment van de dag gedragen we ons, het is onvermijdelijk. Gedrag is hier alles wat we zintuiglijk kunnen waarnemen van onszelf: gedachten, beelden, gevoelens, emoties, en handelingen zoals bewegen, spreken, intonatie, woordkeus et cetera. Ook de ander kan in meer of mindere mate ons gedrag waarnemen, afhankelijk van hoe goed hun aandacht getraind is. De essentie van aandacht voor gedrag zit in deze slogan:

“Alle gedrag is functioneel, en veel gedrag is contraproductief geworden.”

Het eerste deel betekent dat we in het verleden gedrag ontwikkelden om onze behoeften te bevredigen in een specifieke wisselwerking tussen onszelf en onze omgeving. We ontwikkelden het fundament van ons gedrag als kind in een uitzonderlijke afhankelijkheidsrelatie met onze omgeving. Als we bijvoorbeeld het ontvangen van waardering en erkenning als doel nemen, dan is dat een functioneel doel. Immers, we trachten iets te krijgen waar we daadwerkelijk behoefte aan hebben. Dit is ook het uitgangspunt voor ons gedrag als volwassene: het is functioneel in de zin dat het dient om een doel te verwezenlijken.

We zien bij aandachtige observatie van ons zelf echter dat ons gedrag niet eenduidig voorkomt uit het verlangen onze behoeften te bevredigen. We ontwikkelden in die oude afhankelijkheid ook in meer of minder mate angst dat die bevrediging niet zou komen – wat natuurlijk ook regelmatig voorkwam! Vanuit die ervaringen in ons verleden wordt de reflex om de tegenpool kritiek en miskenning te willen voorkomen makkelijk geactiveerd. Ons gedrag is dan een mengeling van behoeftebevrediging en angst. Terwijl gedrag voor de bevrediging van onze authentieke behoefte productief is, is de reflex om de tegenpool te willen vermijden (angst) contraproductief.

Reactiviteit
Het willen voorkomen van de genoemde kritiek en miskenning komt voort uit het in het verleden ontstane negatieve zelfbeeld. We namen de niet-bevrediging van onze behoeften in het verleden persoonlijk en zijn onszelf gaan zien als de oorzaak ervan. In een eerdere blog schreef ik bij een experiment met reactiviteit:

“reactief gedag ontstaat onmiddellijk als een oude en diepe gevoeligheid in ons geraakt wordt. Je kunt het herkennen door de emotionaliteit ervan, en omdat je reactie in meer of mindere mate buiten proportie is met de directe aanleiding.”

Zeker in intieme relaties, waar onze afhankelijkheid een essentiële rol speelt, komt reactiviteit vaak voor. Dit komt omdat de ander daar een heel belangrijke ander is, iemand die onze diepste behoeften aan liefde, veiligheid en geborgenheid 'dient' te bevredigen. Een belangrijke ander kan natuurlijk ook vorm krijgen in een hiërarchische relatie waarin we voor onze behoeften formeel afhankelijk zijn van het oordeel en handelen van die ander. Reactiviteit kent altijd een aanleiding, en de aanleiding in woord en gedrag van onze belangrijke ander (die dus niet de oorzaak is!) heeft veel meer impact dan die van minder belangrijke anderen.

Kwetsuren
Een praktische hulp is: hoe groter onze (ervaren) afhankelijkheid, hoe groter de kans op reactiviteit. Ik schrijf 'ervaren' omdat wat wij ervaren vaak niet de intentie is van de ander, maar wel van waaruit wij reageren op die ander. De ontkenning van die vermeende intentie door de ander versterkt doorgaans alleen maar onze reactie (zie de 'relationele vicieuze cirkel').

De inhoud van onze reactiviteit wordt bepaald door waar onze oude kwetsuren liggen. Als mijn negatieve zelfbeeld is dat ‘ik niet goed genoeg ben’ dan zal iedere ervaren bevestiging een aanleiding zijn voor mijn emotioneel gestuurde reactie. In dit geval gedrag waarmee ik tracht die ongewenste bevestiging te voorkomen of in ieder geval te vermijden.

Zo komen we bij het tweede deel van de slogan: ‘en veel gedrag is contraproductief geworden.’ Reactief gedrag is altijd in meer of mindere mate contraproductief. Anders gezegd, het levert precies datgene op wat ik tracht te voorkomen: de ervaren bevestiging dat 'ik niet goed genoeg' zou zijn.

Reactiviteit is contraproductief omdat reactief gedrag:
1. min of meer buiten proportie is in de actuele situatie
2. emotioneel gemotiveerd is vanuit het verleden
3. een sterke narcistische lading heeft (sorry, ook bij niet-narcisten)
4. ons negatieve geloof over onszelf bevestigt
5. in de interactie met anderen precies dat oplevert wat we trachten te voorkomen (!)
6. reactief gedrag bij de ander(en) oproept (niets is zo besmettelijk als emoties)
7. de individuele vicieuze cirkel tot een relationele maakt.

Kwaliteit van Intieme Relaties
De belangrijkste vaardigheid die we hebben om deze herhaling van stappen of vicieuze cirkel te doorbreken is Aandacht. Door getrainde Aandacht kunnen we onze reactiviteit opmerken, waarna we ons gedrag van contra- weer productief kunnen maken. Een belangrijke functie van Aandacht in Intieme relaties is het voorkomen en overstijgen van contraproductief gedrag. De vermindering van contraproductief gedrag verhoogt evenredig de kwaliteit van de relatie. De neiging om de ander als oorzaak van je eigen ervaring en gedrag te willen veranderen dooft langzaam uit. Wat overigens niet wil zeggen dat die relatie blijvend is wat je nodig hebt in je leven en ontwikkeling. 

Je kunt dat nog beter zien als je je realiseert - en je waarschijnlijk uit eigen ervaring weet - dat reactiviteit van de een de aanleiding is voor reactiviteit van de ander (punt 6). Dus de individuele vicieuze cirkel wordt vrij makkelijk een relationele vicieuze cirkel (punt 7). Aangezien die de interactie van minimaal twee individuele cirkels omvat is zij per definitie vrij taai en complex. Veel relaties sneuvelen mijn inziens omdat beiden niet bereid of in staat zijn om het nodige werk zelf te doen. Als een van beiden het wel kan en doet zal de kwaliteit zeker wel verbeteren, maar de vraag is of dat voldoende is om de dan ontstane asymmetrie te dragen.

Nodig om deze relationele vicieuze cirkel te doorbreken zijn zeker de volgende twee ingrediënten:
1. Ieder dient verantwoordelijkheid nemen voor de eigen reactiviteit, en de ander wel te zien als de aanleiding, maar niet als oorzaak (de schuldige) van de eigen pijn en reactie.
2. Je oude kwetsuren, je negatieve zelfbeeld en de daaruit voortkomende reactiviteit moet je zelf opmerken, confronteren, helen en oplossen. Verwacht niet dat de relatie c.q de ander dat voor je gaat doen (kan hij of zij niet), noch dat de relatie daar de juiste plek voor is (dat is ze niet).

Tonglen
Een oefening in geven en nemen, en het ontwikkelen van liefdevolle Aandacht in Intieme Relaties. Het Tibetaans-Boeddhisme kent een krachtige zelfwerkzame compassietechniek, genaamd Tonglen. Ze helpt bij uitstek in het overstijgen van onze narcistische neiging het lijden van de ander niet te zien, maar ze wel te zien als oorzaak van ons eigen lijden.

Als je je bij bepaalde verwoordingen of zinsneden in onderstaande visualisatie niet comfortabel voelt, voel je dan vrij ze aan te passen, zolang de geest van de oefening maar bewaard blijft. Je kunt deze beoefening ook aanpassen om te gebruiken voor jezelf (visualiseer een A en B zelf) en voor bepaalde groepen of alle wereldbewoners!

Laat je geest tot rust komen — 
Word zo ruim en open als de hemel —
Visualiseer nu je intieme partner, van wie je weet dat hij of zij op een bepaalde manier lijden ervaart, en van wie je natuurlijk wenst dat hij of zij niet lijdt —

Stel je het lijden zo volledig mogelijk voor —
Met elke keer dat je inademt, visualiseer je dat je het lijden van die persoon binnenkrijgt in de vorm van zwarte rook —

Stel je voor dat je eigen gekwetste ego, je zelf koesterende, zelf grijpende zelf, als een zwarte bal bij je hart zit —
Wanneer je het lijden van degene die je na staat in de vorm van hete zwarte rook inademt, raakt de rook de harde bal van ego bij je hart.

Wanneer de rook de bal raakt, explodeert de bal in een zee van licht, waarbij je zelf koesterende ego vernietigd wordt en je hart onthuld wordt als een oogverblindend, wensvervullend juweel. Je ware natuur wordt zichtbaar.

Vanuit je hart adem je liefde, vreugde, rust en geluk uit, die voortkomen uit je ware natuur. Dit straal je uit naar de andere persoon in de vorm van koel wit licht, waarbij zijn of haar lijden vervangen wordt door liefde, vreugde en geluk —

Met mededogen neem je al het mentale en fysieke lijden van die persoon op je —
Met liefde geef je al je geluk en welzijn, alles wat hij of zij zou kunnen wensen of nodig hebben —

Je ademt zijn of haar lijden in en schenkt daar liefde voor terug —
Terwijl je dit doet, wordt je ware natuur aan jou onthuld —

Stel je al het lijden van je dierbare voor en bid:
“Moge ik al zijn of haar lijden ontvangen, moge ik al mijn geluk aan hem of haar geven.” —

De training 'Liefdevolle Aandacht in Intieme Relaties' is op  7, 8 mei en 11 juni 2016